عبدالحسين غلامرضايي
تنوع زيستي بيش از هر زمان ديگري در خطر است و از همين روست كه سازمان ملل متحد در تلاش براي معكوس كردن روند بي‌سابقه نابودي گونه‌هاي گياهي و جانوري، امسال را سال بين‌المللي تنوع زيستي ناميده است
شماري از متخصصان با ابراز نگراني از وضعيت موجود تنوع زيستي اعلام كرده‌اند كه فرايند نابودي گونه‌هاي گياهي و جانوري در جهان هزار برابر بيشتر از روند عادي است. آنچه در پي مي‌آيد گزارشي است در همين زمينه كه بخشي از آن نيز به عوامل تهديد‌كننده جنگل آمازون اختصاص دارد.
براساس گزارشي كه اخيراً از سوي سازمان بين‌المللي محيط‌زيست منتشر شده جزئيات بيشتري از انقراض گونه‌هاي متفاوت مورد بررسي قرار گرفته است.اين گزارش كه به مناسبت روز جهاني تغييرات آب و هوا از سوي مركز تنوع زيست‌محيطي تهيه و تنظيم شده در گزارش خود اعلام كرده كه تعداد 350گونه متفاوت بر اثر گرم‌شدن كره زمين در معرض خطر انقراض و نابودي قرار دارند و اگر از توليد گازهاي گلخانه‌اي كاسته نشود اين تهديد جدي است.
رزبراز، رئيس مركزتنوع زيست‌محيطي در اين باره مي‌گويد: درياهاي يخ زده قطب شمال ازسال‌هاي گذشته شروع به ذوب‌شدن كرده‌اند، اين روند هم‌اكنون ادامه دارد و بالا آمدن سطح آب درياها و اقيانوس‌ها خطري جدي است. خرس‌هاي قطبي در حال تلف شدن هستند و ادامه حيات بسياري از گونه‌ها مورد تهديد قرار گرفته است. ما نياز فوري به كاستن دي اكسيد كربن موجود در هوا تا ميزان 350 سهم در ميليون داريم اما قوانين پيشنهاد شده موجود براي رسيدن به اين هدف كافي نيست. دي‌اكسيدكربن موجود در هوا در حال حاضر به 387 سهم در ميليون رسيده و احتمالاً در آينده اين روند گسترش خواهد يافت.
دانشمندان محيط‌زيست از جمله رئيس انجمن بين‌المللي تغييرات آب و هوا و جيم هانسن يكي از اعضاي فعال ناسا از رهبران جهان خواسته‌اند كه ميزان دي‌اكسيدكربن موجود در هوا را تا مرز 350 سهم كاهش دهند. براي رسيدن به اين هدف همكاري ايالات متحده لازم و ضروري است. اين كشور بايد از انتشار گازهاي گلخانه‌اي خود تا ميزان 40درصد بكاهد و تا سال 2020 سطح آن را به كمتر از سال 1990 تقليل دهد.
در گزارش‌هاي پيشين مركز تنوع زيست‌محيطي نيز تأكيد شده كه اگر روند فعلي انتشار گازهاي گلخانه‌اي با همين سرعت تا سال 2050 ادامه يابد 35درصد از گونه‌هاي مختلف در معرض تهديد قرار خواهند گرفت. اكنون زمان عمل فرا رسيده است. اگر جهان كاهش دي اكسيد كربن موجود در جو زمين را ناديده بگيرد و آن را تا ميزان 350 سهم در ميليون يا كمتر كاهش ندهد بايد شاهد از بين رفتن گونه‌هاي زيادي از گياهان و جانوران و حتي به خطر افتادن نسل بشر باشد.
آبزيان بيشتر در خطرند
در اين گزارش اثرات مخرب گرمايش زمين بر زندگي حيات‌وحش و350 گونه‌اي كه مورد تهديد قرار دارند بررسي و ارزيابي شده است. مهم‌ترين گونه‌هاي مورد بحث عبارتند از: جغد‌هاي خالدار مكزيكي، سمورهاي دريايي، خرس‌هاي قطبي و ماهي‌هاي آزاد و قزل‌آلاي آتلانتيك شمالي.
تابستان امسال يخ‌هاي قطب شمال سومين ركورد ذوب شدن را به‌خود اختصاص دادند و شرايط خطرناكي را براي آبزياني نظير شيرماهي‌ها رقم زدند. هجوم اين آبزيان به طرف ساحل گوياي اين واقعيت است. طبق گزارش‌هاي واصله امسال افزون بر200 شير ماهي جوان در آلاسكا جان خود را از دست دادند. يخ‌هاي قطبي محل زندگي خرس‌هاي قطبي است. ذوب‌شدن تدريجي يخ‌ها باعث تخريب اكوسيستم آنها شده است. غرق شدن تدريجي خرس‌ها در آب و مردن آنها بر اثر گرسنگي نتيجه تخريب محيط‌زيست آنهاست. مواردي از آدم‌خواري نيز در خرس‌هاي گرسنه ديده شده است. دانشمندان پيش‌بيني كرده‌اند كه تا نيمه قرن جاري بيش از دو سوم از خرس‌هاي قطبي جهان ناپديد خواهند شد.
بر اثر گرم شدن آبها تا‌كنون حدود 90درصد از ماهي‌هاي آزاد و قزل‌آلا از بين رفته‌اند. گرم شدن آب درياها و رودخانه‌ها اثر ناگواري بر زندگي ماهي‌هاي كوچك و جوان برجاي مي‌گذارد و توليد مثل آنها را با مشكل روبه‌رو مي‌كند.افزايش دماي آب باعث بر هم خوردن بالانس جنسي لاك‌پشت‌هاي آبي مي‌شود و توليد مثل و تكثير آنها را با خطر روبه‌رو مي‌كند.
اگر دماي آب از 29 درجه سانتي‌گراد افزايش يافته و به 31 درجه برسد تقريباً همه لاك‌پشت‌هايي كه از تخم بيرون مي‌آيند جنسيت آنها ماده است. مركز تنوع زيست‌محيطي ضمن هشدار، از رهبران جهان درخواست كرد از 83 گونه مرجاني كه در معرض خطر قرار دارند حفاظت كنند. افزايش دماي آب درياها و اقيانوس‌ها و اسيدي شدن آنها باعث شده درصد بالايي از مرجان‌ها با خطر انقراض روبه‌رو شوند.
رشد شتابناك تخريب جنگل‌هاي آمازون
سازمان جهاني سياست‌گذاري زمين اعلام كرد: رشد فزاينده درخواست جهاني براي دانه‌هاي روغني سويا، جنگل‌هاي آمازون را تهديد مي‌كند.
حدود 3هزار سال پيش كشاورزان مناطق شرقي چين كشت گياه روغني سويا را آغاز كردند و در سال1765 براي نخستين بار كشت سويا در آمريكاي شمالي آغاز شد. در حال حاضر اكثر زمين‌هاي كشاورزي آمريكا به‌جاي كشت گندم به سويا اختصاص يافته و در برزيل نيز كشت آن با سرعت در حال گسترش است، به‌طوري كه كشاورزان به‌علت كمبود زمين‌هاي كشاورزي به جنگل‌هاي آمازون هجوم برده‌اند.
در ايالات متحده توليد سويا پس از جنگ جهاني دوم رو به فزوني نهاد و در سال 1960توليد سوياي اين كشور نزديك به سه برابر چين بود. در سال1970 آمريكا سه چهارم سوياي جهان را توليد مي‌كرد و در سال 1995 زمين‌هايي كه به كشت سويا اختصاص يافته بود بسيار فراتر از زمين‌هاي گندم بود.ايالات متحده در دهه 1970 همزمان با افزايش قيمت غلات و سويا در سطح جهان به‌منظور بالا نگاه داشتن قيمت، صادرات آن را محدود كرد و ژاپن به‌عنوان وارد‌كننده عمده سويا درصدد برآمد كه توليد‌كننده ديگري جست‌وجو كند و برزيل به‌عنوان صادر‌كننده اين محصول پا به عرصه ظهور نهاد. امروزه بيش از دو سوم زمين‌هاي كشاورزي برزيل به اين امر اختصاص يافته است و ايالات متحده، برزيل و آرژانتين جمعاً بيش از چهار پنجم توليد سوياي جهان را به‌خود اختصاص داده‌اند.
چين كه روزگاري صادر‌كننده سويا بود اكنون وارد‌كننده نيمي از توليدات سوياي جهان است. اين ناشي از رشد بي‌رويه 3/1ميليارد نفري جمعيت در اين كشور است. همه ساله با توجه به رشد جمعيت درخواست اين ماده غذايي 6ميليون تن افزايش مي‌يابد؛ درخواستي كه در آينده جهان را با چالش عظيمي روبه‌رو خواهد كرد. در سال 2009 در چين 55 ميليون تن سويا مصرف شده كه 41 ميليون تن آن وارداتي بوده است.
از سال 1950 توليد سويا در جهان از 17 ميليون تن به 250ميليون تن رسيد؛ يعني حدود 14 برابر افزايش داشته است، در صورتي كه بقيه غلات با رشد تنها 4 درصد روبه‌رو بوده‌اند. حدود يك دهم اين محصول به مصرف خوراك انسان مي‌رسد و از يك پنجم آن روغن كشي مي‌شود و بقيه به مصرف دام و ماكيان مي‌رسد.
سويا گياهي است خوراكي و نيتروژن جو را در زمين تثبيت مي‌كند، بر عكس غلات كه گفته مي‌شود علاقه زيادي به نيتروژن موجود در هوا دارند و باعث حاصلخيزي خاك مي‌شوند. دانشمندان نيز موفقيت زيادي در پرورش و بازدهي اين محصول نداشته‌اند.
هجوم دامداران و كشاورزان به جنگل
جنگل‌هاي آمازون از طرف دامداران و كشاورزان مورد هجوم واقع شده است. دامداران با چراي بي‌رويه و گسترش گله‌هاي گاو جهت توليد گوشت برزيلي و صادرات آن به اقصي نقاط جهان در تخريب جنگل‌ها نقش بسزايي دارند. جنگل‌ها پس از سال‌هاي متمادي كه مورد هجوم دامداران قرار گرفت به‌صورت زمين‌هاي صاف و خالي از درخت درمي‌آيند و كشاورزان با خريد اينگونه زمين‌ها از دامداران آنها را به زيركشت سويا مي‌برند. برزيل به‌منظور مشاركت در كاهش گازهاي كربن در هوا توافق كرده است كه تا سال 2020، حدود 80 درصد از جنگل زدايي در كشور جلوگيري كند ولي با توجه به درخواست فزاينده سويا در سطح جهان و پيشروي كشت اين محصول در جنگل‌هاي آمازون اين كار غير محتمل به‌نظر مي‌رسد.
جمعيت جهان روز‌به‌روز در حال افزايش است در نتيجه درخواست براي توليد گوشت و لبنيات و تخم‌مرغ بالا رفته و اين موضوع در نهايت به قطع درختان و جنگل‌زدايي منجر مي‌شود. به عبارت ساده‌تر نجات جنگل‌هاي باران زاي آمازون بستگي مستقيم به كنترل جمعيت دارد و اگر رشد جمعيت و اسراف مواد غذايي متوقف نشود جنگل‌ها نجات نخواهند يافت.رشد جمعيت به معني حركت به سمت پايين زنجيره غذايي است. هرچه به تعداد افراد اضافه شود از جيره غذايي كم مي‌شود براين اساس تعادلي بين توليد و مصرف مواد غذايي ضرورتي اجتناب ناپذيراست.